1- izLrkouk %&

tula[;k o`f) vkSj uxjhdj.k ,d nwljs ls fudVrk ls lacaf/kr gSa] tks {ks=ks ds fodkl ij egRoiw.kZ :Ik ls izHkkfor djrsa gSaA fdlh Hkh {ks= dh tula[;k o`f) dk v/;;u tukafddh n`f"Vdks.k ds vfrfjDr ml {ks= dh vkfFkZd fodkl dh n`f"V ls Hkh egRiw.kZ gS] tks uxjhdj.k ls lh/kk lacaf/kr gSA vkfFkZd fodkl ls yksx izkFkfed {ks= ls f}rh;d vkSj r`rh;d {ks= esa LFkukarj.k gks tkrs gSaA tSls&tSls tula[;k c<+rh gS] oSls&oSls uxjh; {ks=ksa dk foLrkj gksrk gSA ;g izfØ;k csgrj vkfFkZd voljkas] f'k{kk] LokLF;] lsok vkSj thou Lrj esa lq/kkj dh [kkst ls izsfjr gksrk gSA Þuxjhdj.kÞ 'kCn dk ewy ySfVu 'kCn "URB" gS] ftldk vFkZ Þ'kgjÞ gksrk gSA ;g ,d LoLQwrZ izfØ;k gS] ftlesa xzkeh.k vf/kokl ,oa Hkwfe iz;ksx uxjh; Hkwfe iz;ksx esa ifjofrZr gks tkrs gSaA uxjhdj.k f}rh;d rFkk rhr`;d vkfFkZd fØ;kvksa tSls vkS|ksxhdj.k ,oa lsok {ks= ds fodkl ij fuHkZj djuk iM+sxkA bles uxjksa dk Hkw&n`'; ij ldsanz.k ,oa vrjh{kh; nwjh dk fo'ys"k.k gksrk gSA uxjhdj.k tula[;k ds ladsnz.k dh ,d izfØ;k gS tks uxjh; xzkeh.k vkizolu dk ifj.kke gksrk gS ¼fV'kMsy] ,på 1941½A uxjdj.k ikjaifjd xzkeh.k vkfFkZd fØ;k tSls Ñf"k] i'kqikyu ls vk/kqfud vkfFkZd fØ;k esa ifjorZu dk ,d lwpdkad gSA ;g ,d yach vof/k dh ,d izfØ;k gS ¼nÙkk] ihå] 2006½A uxjhdj.k ,d izfØ;k gS ftlesa uxjksa vkSj miuxjksa esa tula[;k o`f) gksrh gSA blds lkFk gh vkS|ksxhdj.k esa Hkh o`f) gksrh gSA uxjh; {ks+=ksa esa iz’kklu] m|ksx vkSj O;kikj esa vf/kd Hkkxhnkjh gksrh gSA

1-1 uxjhdj.k ds izeq[k dkj.k %&

1- uxjks esa jkstxj dh miyC/krk dh laHkkoukA

2- uxjksa esa mfpr fpfdRlk lqfo/kk dh miyC/krkA

3- vke yksxksa esa uxjksa esa fuokl dks izfr"Bk dk izrhd ekuukA

4- uxjksa esa O;kikj xzkeh.k {ks=ksa dh rqyuk es vf/kd ljy gksukA

5- lHkh eq[; iz'kkldh; dk;kZy;ksa dk uxjks esa mifLFkr gksukA

6- izeq[k vkS|ksfxd {ks= o bZdkb;ksa dk 'kgjks esa gksukA

7- uxjksa esa euksjatu ,oa [ksy&dqn dh lqfo/kk gksukA

2- v/;;u {ks= %&

4]976 oxZ fdŒehŒ {ks=Qy okys x;k ftyk fcgkj ds nf{k.kh Hkkx esa fLFkr 24^Œ18*ÅŒ&25^Œ02* ÅŒ rFkk ns'kakrfj; foLrkj 84^Œ19^iwŒ&85^Œ23*iwŒ rd foLr`r gSA x;k ftys dks i'kklfud :Ik ls pkj vuqeaMyks RkFkk 24 iz[k.Mks es ck¡Vk x;k gSA ;g vius HkkSxksfyd] tyok;q vkSj /kkfeZd RkFkk lkaLÑfrd fo”ks"krkvksa ds dkj.k ,d fofo/k vkSj xfr'khy HkkSfrd ifjn`’; izLrqr djrk gSA x;k ftys esa fofo/k izdkj dh LFkykÑfr tSl eSnku iBkj rFkk igkfM+;ksa dk foLrkj gS] ftldh leqnz ry ls vkSlru Å¡pkbZ 150 ls 200 ehVj gSA gSA blds HkkSfrd Lo:Ik dks eq[;r% 4 Hkkxks esa ck¡Vk tk ldrk gSA igyk Hkkx mÙkj&iwohZ fn'kk esa foLr`r pêkfu; mPpHkwfe vkSj igkfM+;k¡ xksaMokuk rFkk dM+Iik vkSj /kkjokM+ dh izkphuÙke dBksj pêkuksa dk Hkw&Hkkx gSA nwljk Hkkx iBkj vkSj isMhIysu ftys ds laiw.kZ nf{k.kh fleka NksVkukxiqj iBkj ls dVd vkSj Lda/k ds :Ik esa iz{ksfir izfrr gksrk gSA rhljk Hkkx mPp Lrfj; flekar tyksf<; osfndk Å¡pk vkSj iqjkuk tyksf<; eSnku gS] tks igkM+h;ksa {ks=ks Lks yk, x, volknks ls feydj cuk gSA var esa ’ks"k Hkkx Lkksu&xaxk ds eSnku vFkok ex/k eSnku gS] tgk¡ le`) tyks<+ feêh dk foLrkj gSA;g miks".k dfVca/kh; tyok;q esa fLFkr gS] tgk¡ xfeZ;ksa esa rkeeku 40^ŒC ds mij vkSj lfnZ;ksa esa yxHkx 5^ŒC rd gks tkrk gSA ftys ds ufn;k¡ tSls QYxq eksjgj] /kk¡/kj vkSj iSekj Ñf"k vkSj flapkbZ eas egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh gSA xsagw¡] /kku] xUuk] nky vkfn ;gk¡ dh izeq[k Qly gSA ;gk¡ dh tula[;k dk izeq[k is’kk Ñf"k gSA blds vfrfjDr x;k ,sfrgkfld :Ik ls egRoiw.kZ gSA ftys esa fLFkr ifo= LFky tSls egkcks/kh eafnj vkSj fo".kqin eafnj RkFkk x;k ls lacaf/kr /kkfeZd vkLFkk,¡ dbZ rhFkZ;kf=;ksa vkSj Ik;ZVdksa dks vkdf’kZr djrh gSA izkd`frd lqanjrk] Ñf"k le`f) vkSj lkaLÑfrd fojklr dk ;g feJ.k x;k ftys dks fcgkj esa ,d vuwBk {ks= cukrk gSA

fp= 1 % x;k ¼v/;;u {ks=½ dh vofLFkfr %&

Source: Developed by Resarch Scholar with the help of ArcMap

3- x;k ftys dh tula[;k dk izk:i %&

rkfydk 1 % x;k ftys esa xzkeh.k rFkk uxjh; tula[;k dk forj.k

Øe la-	iz[k.M	dqy tula[;k	xzkeh.k tula[;k	uxjh; tula[;k	uxjh; tula[;k ¼%½
1	x;k 'kgj	6]46]956	1]70]969	4]75]987	73-6
2	csykxat	2]22]003	2]22]003	0	0
3	Okthjxat	2]21]731	2]21]731	0	0
4	ekuiqj	1]48]412	1]48]412	0	0
5	cks/kx;k	2]36]243	1]97]804	38]439	16-3
6	VudqIIkk	1]24]940	1]24]940	0	0
7	Qrsgiqj	2]35]612	2]35]612	0	0
8	f[ktjljk;	1]76]048	1]76]048	0	0
9	vrjh	82]296	82]296	0	0
10	fuepd cFkkuh	98]603	98]603	0	0
11	eksgjk	1]00]820	1]00]820	0	0
12	xq:vk	1]84]286	1]84]286	0	0
13	vkel	1]05]027	1]05]027	0	0
14	ckads cktkj	1]29]624	1]29]624	0	0
15	bekexat	1]92]812	1]92]812	0	0
16	Mqefj;k	1]28]699	1]28]699	0	0
17	'ksj?kkVh	1]55]425	1]14]759	40]666	26-2
18	MksHkh	1]55]413	1]55]413	0	0
19	Ekksguiqj	2]00]149	2]00]149	0	0
20	CkkjkpÍh	1]42]534	1]42]534	0	0
21	dksap	2]01]920	2]01]920	0	0
22	Vsdkjh	2]60]511	2]39]187	21]324	8-2
23	xqjk:	1]34]194	1]34]194	5]185	3-7
24	ijS;k	1]01]969	1]01]969	0	0
	dqy	43]91]418	38]09]817	5]81]601	13-2

Source: District Census Handbook Gaya, 2011, page-45

fp= 2 % x;k ftys esa uxjh; tula[;k dk forj.k

Source: Developed by Resarch Scholar with the help of ArcMap

fp= 3 % x;k ftys esa xzkeh.k tula[;k dk forj.k

Source: Developed by Resarch Scholar with the help of ArcMap

Rkkfydk 1 x;k ftyk esa tux.kuk o"kZ 2011 ds vuqlkj tula[;k forj.k dk ,d O;kid tulkaf[;dh; ifjn`"; izLrqr djrk gSA ;g fofHkUu iz[k.Mks esa xzkeh.k vkSj uxjh; tula[;k ds e/; dh fHkUurkvksa dks mtkxj djrk gSA ftys eas dqy 38]09]817 xzkeh.k tula[;k gS] tcfd 5]81]601 uxjh; tula[;k gSA ;g ftys ds eq[;r% xzkeh.k Lo:Ik dks n'kkZrh gSA Xk;k 'kgj ftys dk izeq[k uxjh; daasnz gS] tgk¡ dh uxjh; dqy tula[;k 4]75]987 gS RkFkk xzkeh.k tula[;k 1]70]969 gSA ;g iz[k.M ftys dk u dsoy iz'kklfud dasnz gS] cfYd ;g ,d egRoiw.kZ lkaLÑfrd vkSj vkfFkZd dasnz Hkh gSA bldh uxjh; tula[;k fofHkUu thou;kiu lqfo/kkvksa vkSj jkstxkj ds voljksa dh miyC/krk dks n'kkZrh gS] tks vklikl ds xzkeh.k {ks=ksa ls fuokfl;ksa dks vkdf”kZr djrh gSA blds foijhr] vU; iz[k.M tSls csykxat] othjxat] VudqIik] dkasp] eqgM+k] vrjh] x:vk] Qrsgiqj vkfn iz[k.Mks es dksbZ uxjh; tula[;k ugh gSA ;g budh Ñf"k vk/kkfjr vFkZO;oLFkk vkSj Ñf"k ij fuHkZjrk dks mtkxj djrk gSA 'kwU; uxjh; tula[;k esa izFke rhu lokZf/kd xzkeh.k tula[;k okys iz[k.M Qrsgiqj] csykxat rFkk othjxat gS tgk¡ dqy tula[;k Øe’k% 2]35]612] 2]22]003 rFkk 2]21]731 gSA bu {ks=ksa esa uxjh; dasnz dh vuqifLFkfr vko’;d lsaokvksa] cqfu;knh lajpuk,¡ vkSj jkstxkj dh voljks dh lhehr igq¡p gksrh gSA bu LFkkuks ij xzkeh.k thou’kSyh vkSj izFkkvksa dh izpyu gksrk gSA

ftys esa cks/kx;k] fVdkjh rFkk 'ksj?kkVh iz[k.Mksa es Hkh y?kq uxjh; clko gSA cks/kx;k eas xzkeh.k tula[;k 1]97]804 vkSj 38]439 uxjh; tula[;k gSA ;g ,d egRoiw.kZ rhFkZ LFky ds :Ik eas LFkkfir gS] tks nqfu;k Hkj ds vkaxqrdksa dks vkdZf"kr djrh gSA ;gk¡ dh uxjh; tula[;k LFkkfu; O;olk;ksa] vkfrF; lsokvksa vkSj Ik;ZVu ls lacaf/kr volajpukRd <k¡ps ls lacaf/kr vkfFkZd xfrf’kyrk ij fuHkZj gSA 'ksj?kkVh vkSj fVdkjh esa vius cM+s xzkeh.k tula[;k ds chp NksVh uxj tula[;k dk vf/kokl gSA ’ksj?kkVh dh uxjh; tla[;k 40]666 gS] tcfd xzkeh.k tula[;k 1]14]759 gSA ogha fVdkjh dh uxjh; tula[;k 21]324 gS vkSj xzkeh.k tula[;k 2]39]187 gSA bu iz[k.Mks esa uxjh; tula[;k dh mifLFkfr LFkkfu; vkfFkZd xfrfo/k;k¡ vkSj NksVs iSekus ds m|ksx ds dkj.k gSA ,d vU; uxjh; {ks= xqjk: eas fodkl gqvk gS] ftldh dqy tula[;k 5]185 rFkk xzkeh.k tula[;k 1]34]194 gSA dqy feykdj x;k ftys esa tula[;k forj.k {ks=h; fo”kerkvksa dks n’kkZrk gSA

4- x;k ftys esa tula[;k o`f) %&

x;k ftyk esa tula[;k o`f) blds lkekftd&vkfFkZd ifjn`’; dk izHkkofr djus okyk ,d egRoiw.kZ dkjd gSA ftys esa fisNys dbZ n’kdksa ls tula[;k o`f) gqvk gS] ftlls {ks= dh tulkaf[;dh; izk:Ik esa cnyko vk;k gS] vkSj lrr~ fodkl ds fy, dbZ volj vkSj pqukSfr;ksa dks izLrqr djrk gSA rkfydk 2] 1951 ls 2011 rd x;k ftyk vkSj fcgkj jkT; dh tula[;k o`f) dk voyksdu iLrqr djrh gS] ftlesa dqy tula[;k vkSj n’kdh; o`f) izfr’kr nksuksa ij izdk’k Mkyk x;k gSA 1951 ls 1961 ds chp] x;k dh tula[;k; eas 18-2% dh o`f) gqbZ] tks fd fcgkj dh 19-79% dh o`f) ls FkksM+h de FkkhA 1961 ls 1971 dh vof/k esa x;k dh tula[;k o`f) 23-92% Fkh tks fcgkj dhs 20-91% dh o`f) nj ls FkksM+h vf/kd FkhA 1981 rd x;k vkSj fcgkj nksuksa LFkkuksa esa o`f) dh izo`fr tkjh jgh] ftlesa x;k dh Tkula[;k o`f) nj 24-62% ds mPpre Lrj ij igq¡p xbZ] tcfd fcgkj dh o`f) nj 24-16% jghA 1991 dh tux.kuk esa x;kA 1991 dh tux.kuk esa x;k dh tula[;k o`f) nj 23-94% vkSj fcgkj dh 23-38% jghA x;k dh tula[;k o`f) esa lokZf/kd mNkky 1991 Lks 2001 ds e/; ns[kk x;kA bl vof/k esa ftys dh o`f) 30-12% rd ig¡qp xbZ] tcfd fcgkj dh o`f) nj 28-62% rd c<+ xbZA 2011 dh tux.kuk rd x;k vkSj fcgkj nksuksa us n’kdh; o`f) nj esa fxjkoV dk nTkZ fd;k] ftlesaa x;k dh o`f) nj 26-42% vkSj fcgkj dh 25-42% jghA tula[;k o`f) dh bl izo`fr ls x;k dh tula[;k 1951 esa 11]78]093 ls c<+dj 2011 esa 43]91]418 rFkk fcgkj dh dqy tula[;k 1951 esa 2]90]85]017 ls c<+dj 2011 esa 10]40]99]452 gks xbZA

rkfydk 2 % x;k rFkk fcgkj esa tula[;k esa o`f) ¼1951&2011½

Øe la[;k	Ok"kZ	Xk;k		fcgkj
Øe la[;k	Ok"kZ	dqy tula[;k	dqy tul[;k o`f) %	dqy tula[;k	dqy tul[;k o`f) %
1	1951	11]78]093	&&	2]90]85]017	&&
2	1961	13]92]472	18]20	3]48]40]968	19]79
3	1971	17]25]583	23]92	4]21]26]236	20]91
4	1981	21]50]406	24]62	5]23]02]665	24]16
5	1991	26]65]217	23]94	6]45]30]554	23]38
6	2001	34]73]428	30]32	8]29]98]509	28]62
7	2011	43]91]418	26]42	10]40]99]452	25]42

Source: Census of India, 1951-2011

fp= 4 % x;k rFkk fcgkj esa tula[;k esa o`f) ¼1951&2011½

Source: Census of India, 1951-2011

5- Ukxjh; tula[;k o`f) %&

uxjhdj.k xzkeh.k vFkZO;oLFkk ls vk/kqfud uxjh; vFkZO;oLFkk dh vksj laØe.k gSA uxjhdj.k ls lkekftd] vkfFkZd] jktuhfrd] iz’kklfud vkSj HkkSxksfyd izfØ;k,¡ tqM+h gqbZ gSA uxjhdj.k dk vkSn~;ksfxd fodkl ls ?kfu"B laca/k gSA buds isij esa Hkkjr esa uxjhdj.k dh izfØ;k dks mtkxj djus dk iz;kl fd;k x;k gSA mUgksaus tux.kuk ds vk¡dM+ks dk lko/kkuhiwoZd v/;;u vkSj fo'ys"k.k fd;k gSA ;g ik;k x;k dh e/;e vkSj NksVs 'kgjks ds ctk; Js.kh &A ds 'kgjksa esa tula[;k dk yxkrkj ladsanz.k gks jgk gSA oS'ohdj.k] mnkjhdj.k vkSj futhdj.k uxjhdj.k dh udkjkRed izfØ;k dks lacksf/kr dj jgs gSaA NksVs vkSj e/;e 'kgjksa ds fy, etcwr vkfFkZd vk/kkj fodflr djus ds fy, fuos'k dks iqufuZnsf’kr djus dh flQkfj'k dh xbZ gSA 'kks/k izk:Ik us ;g Li"V fd;k dh xzkeh.k xjhch vkSj csjkstxkjh dh leL;k xzkeh.k {ks=ksa ls yksxks dks /kdsyrh gS] tcfd uxjh; {ks=ksa esa mPp etnwjh vkSj csgrj thou fLFkfr;k¡ yksxksa dks uxjksa dh vksj f[kaprh gS] ftlls uxjh; tula[;k c<+ jgh gS ¼ih- nÙkk] 2007½A

rkfydk 3 % x;k ftys esa uxjh; tula[;k

Øe la[;k	Ok"kZ	dqy tula[;k	dqy uxjh; tula[;k	Ukxjh; tula[;k izfr’kr	Ukxjh; tul[;k o`f) %
1	1951	11]78]093	1]46]987	12-48	&&
2	1961	13]92]472	1]73]721	12-48	18-19
3	1971	17]25]583	2]10]599	12-20	21-23
4	1981	21]50]406	2]95]369	13-74	40-25
5	1991	26]65]217	3]55]895	13-36	20-49
6	2001	34]73]428	4]75]949	13-70	33-73
7	2011	43]91]418	5]81]601	13-24	22-20

Rkkfydk 3 es x;k dh uxjh; tula[;k esa fodkl dh izo`fr;ksa dks izLrqr fd;k x;k gSA 1951 esa x;k dh dqy tula[;k 11]78]093 Fkh] ftlesa dsoy 1]46]987 O;fDr uxjksa esa jgrs FksaA ;g dqy tula[;k dk dsoy 12-48% FkkA 1961 rd uxjh; tula[;k 1]73]721 rd Ck<+ xbZ] tcfd uxjhdj.k dk nj leku jgkA uxjh; tula[;k dh o`f) nj vxys n’kdksa esa rsth ls c<+us yxhA ;g o`f) fo’ks"k :Ik ls 1971 ls 1981 ds chp es 40-25% dh lokZf/kd o`f) ntZ dh xbZA ftlds ifj.kkeLo:Ik 1981 esa uxjh; tula[;k c<+dj 2]95]369 gks xbZA ;g o"kZ uxjh; tula[;k esa o`f) dks Li"V djrh gS] D;ksafd uxjh; tula[;k dk izfr’kr 13-74% gks x;k] tks dh vU; o"kksZ dh rqyuk esa lokZf/kd FkkA vkxs ds o"kksZ esa fodkl dh izo`fr rqyukRed :Ik ls /kheh xfr ls tkjh jghA 1991 esa 20-49% o`f) nj ds lkFk uxjh; tula[;k 3]55]895 igq¡p xbZA 2001 esa uxjh; o`f) iqu% c<+dj 33-73% gks x;k] ftlds dkj.k ftys ds uxjksa esa dqy 4]75]949 tula[;k gks xbZA ftys esa uxjh; tula[;k 12% ls 14% ds e/; esa jgk gSA 2011 rd x;k dh uxjh; tula[;k 22-20% ls c<dj 5]81]601 gks xbZ gSA bu ifjorZuksa ds ckotwn dqy izo`fr uxjhdj.k dh ,d fLFkj o`f) dk ladsr nsrh gSA

fp= 5 % x;k ftys esa uxjh; tula[;k

6- tula[;k ds vk/kkj ij x;k ds uxjks dk fodkl %&

Hkkjrh; tux.kuk us Hkkjrh; 'kgjks dks tual[;k is vk/kkfjr fofHkUu oxkZS esa foHkkftr fd;k gSA Js.kh& I esa 1]00]000 vkSj mlls vf/kd tula[;k okys 'kgjh dsanz ’kkehy gSA bl Js.kh ds vanj nks vU; Jsf.k;kW 1]00]000&9]99]999 rd dh tula[;k okys uxjh; dsanz vkSj 10]00]000 vkSj blls vf/kd tula[;k okys egkuxjh; dsanz esa foHkDr fd;k x;k gSA Js.kh& II esa 50]000&99]999 rd dh tula[;k okys uxjh; dsanz 'kkfey gSA buesa Js.kh& I ds uxjh; dsanzks ds rqyuk esa cqfu;knh <k¡pks vkSj lalk/kuksa dh deh gksrh gSA Js.kh& III rFkk Js.kh& IV esa Øe'k% 20]000&49]999 rFkk 10]000&19]999 rd dh tula[;k okya v/kZ&uxjh; dsanz 'kkfey gSA bu dsanzks esa Js.kh& II dsanzzksa dh rqyuk esa de uxjh; lqfo/kk,¡ vkSj lsok,a rFkk Js.kh& V vkSj Js.kh& VI dh rqyuk esa vf/kd gksrh gSA Js.kh& II] Js.kh& III rFkk Js.kh& IV ds uxj v/kZ&uxjh; dsanz ds :i esa gksrsa gSaA Js.kh& V esa 5]000&9]999 rd dh tula[;k okys xzkeh.k dsanz 'kkfey gSA ;g vR;ar NksVs uxj gksrs gSa] tkss okLro esa iwoZ ds xzkeh.k cfLr;k¡ Fkh rFkk ;gk¡ dqN cqfu;knh uxjh; lqfo/kk,a vkSj lsok,a miyC/k gksrh gSA Js.kh& VI ds lHkh uxj flQZ oS/kkfud uxj gksras gSa] D;ksafd tula[;k 5]000 ls de gksrh gSA

Rkfydk 4 % x;k ds uxjksa tulkaf[;dh; oxhZdj.k ,oa muds fodkl ¼1951&2011½

Øe- la-	Ok"kZ	uxj ds uke ¼tula[;k½
Øe- la-	Ok"kZ	Js.kh & Ӏ 1]00]000 ;k mlls vf/kd	Js.kh & II 50]000 & 99]999	Js.kh & III 20]000 & 49]999	Js.kh & IV 10]000&19]999	Js.kh & V 5]000 & 9]999	Js.kh & VI 5]000 ls de
1	1951	x;k 'kgj ¼1]33]700½	&&&	&&	&&	'ksj?kkVh¼7]009½ Vsdkjh ¼6]278½	&&
2	1961	x;k 'kgj ¼1]51]105½	&&	&&	&&	'ksj?kkVh¼8]925½ Vsdkjh ¼7]392½ Ckks/kx;k ¼6]299½	&&
3	1971	x;k 'kgj ¼1]79]884½	&&	&&	'ksj?kkVh ¼15]047½	Vsdkjh ¼8]700½ Ckks/kx;k ¼6]968½	&&
4	1981	x;k 'kgj ¼2]47]075½	&&	'ksj?kkVh ¼20]289½	Vsdkjh ¼12]281 Ckks/kx;k ¼15]724½	&&	&&
5	1991	x;k 'kgj ¼2]94]427½	&&	'ksj?kkVh ¼25]574½ Ckks/kx;k ¼21]692½	Vsdkjh ¼14]202½	&&	&&
6	2001	x;k 'kgj ¼3]94]945½	&&	'ksj?kkVh ¼32]526½ Ckks/kx;k ¼30]857½	Vsdkjh ¼17]621½	&&	&&
7	2011	x;k 'kgj ¼4]75]987½	&&	'ksj?kkVh ¼40]666½ Vsdkjh ¼21]324½ Ckks/kx;k ¼38]439½	&&	xqjk: ¼5]185½	&

Source: District Census Handbook Gaya, Part XII-A, page-45 and 1789

rkfydk 4 ds fo'Yks"k.k ds vk/kkj ij x;k ds uxjks dk oxhZdj.k fd;k tk ldrk gS] ftls rkfydk 4-5 esa n’kkZ;k x;k gSA rkfydk esa 1951 ls 2011 rd x;k ds uxjks ds fodkl ds izo`fr dks fn[kk;k x;k gSA bles Øekxr tux.kuk o"kZ esa uxjksa ds Jsf.k;ksa ds ifjorZu dk voyksdu fd;k tk ldrk gSA o"kZ 1951 esa x;k 'kgj 1]33]700 tula[;k ds lkFk esa Js.kh& I 'kkehy Fkk] tcfd 'ksj?kkVh ¼7]009½ rFkk Vsdkjh ¼6]278½ Js.kh& V izdkj ds uxj FksaA o"kZ 1961 esa Hkh x;k ftys ds uxjks ds Jsf.k;k¡ 1951 ds ln`’k Fkk] vFkkZr~ x;k 'kgj ¼1]33]700½ Js.kh& I esa rFkk 'ksj?kkVh ¼7]009½ rFkk Vsdkjh ¼6]278½ Js.kh& V eas gh jgkA gkykafd Js.kh& V esa cks/kx;k ¼6]299½ ,d 'kgj vkSj 'kkfey gks x;kA x;k ftys dh Js.kh& V dh ;s NksVs 'kgjsa v)Z&uxjh; {ks= Fks tks] uxjh; fodkl ds izkjafHkd voLFkk gksrh gSA bu {ks=ksa eas lhfer uxjh; vk/kkjHkwr lajpuk ,o lsok,a miyC/k FkhA ;s vkl&ikl ds xzkeh.k {ks=ksa ds fy, cktkj dk dsanz FkkA o"kZ 1971 esa 'ksj?kkVh dh tula[;k 68-59% c<dj 15]047 gks x;kA ifj.kkeLo:i 'ksj?kkVh Js.kh& IV dh Js.kh esa vk x;k] tcfd x;k 'kgj ¼1]79]884½ Js.kh& I rFkk Vsdjh ¼8]700½ vkSj cks/kx;k ¼6]968½ dh Js.kh esa gh jgkA 1981 esa 'ksj?kkVh Js.kh& III esa 'kkfey gks x;k] D;ksafd bl tux.kuk o"kZ esa ;gk¡ dh tula[;k 34-84% c<+dj 20]289 gks x;kA Vsdkjh dh tula[;k 41-16% cndj 12]281 rFkk cks/kx;k dh tula[;k 125-26% c<dj 15]724 gks x;k] ftlls ;s nksuks Js.kh& IV dh Js.kh esa vk x,aA 1991 esa cks/kx;k dh tula[;k ¼21]692½ esa 37-95% esa o`f) ds lkFk Js.kh& III esa lfEefyr gks x;k] vkSj vU; uxjks ds Jsf.k;ksa esa dksbZ ifjorZu ugha gqvkA o"kZ 1991 ls 2011 rd cks/kx;k rFkk 'ksj?kkVh dh fLFkfr esa dksbZ ifjorZu ugh gqvkA 2011 esa Vsdkjh Hkh 21]324 tula[;k ds dkj.k Js.kh& III ds Js.kh esa vk x;kA gkyakfd bu Øekxr o"kksZ esa budh tula[;k esa o`f) gqbZ gS] ijarq x.kuk lhek ls vf/kd ugh gqvkA o"kZ 2011 esa xqjk: ftldh uxjh; tula[;k 5]185 Fkh] oks Js.kh& V esa ’kkehy gks x;kA

bu uxjks ds fodkl dk fofHkUu dkj.k gSA ;s NksVs 'kgj jkstxkj ds voljks dk J`tu ds dkj.k vkl&ikl xzkeh.k {ks=ks ds Ykksxks dks vkdZf"kr fd;kA x;k 'kgj ls nqjLFk gksus ds dkj.k Ñf"k mRiknu dk O;kikj] LFkkuh; m|ksx tSlh vkfFkZd xfrfo/k;ksa us bu ’kgjksa ds fodkl esa ;ksxnku fn;k gSA tks Nk=&Nk=,¡ cMs+ ’kgjks esa tkus ds fy, leFkZ ugh gksrsa gS] oSls fo|kfFkZ;ksa dks bu NksVs ’kgjksa esa ekStwn fo|ky; vkSj O;kolkf;d dsanz vkdZf"kr djrh gSA vLirky vkSj NksVs fDyfUkDl tSlh ekSfyd LokLF; lsok,¡ Hkh bu ’kgjks ds fodkl esa ;ksxnku fn;k gSA ;s NksVs uxj egRoiw.kZ lM+d ekxZ ls tqMs+ gq, gSa] tks O;kikj] dusfDVfoVh vkSj eky<+qykbZ dks lqfo/kktud cukrh gSA ;g bu uxjksa ds fodkl dk ,d egRoiw.kZ dkjd gSA 'ksj?kkVh] cks/kx;k rFkk Vsdkjh tSls NksVs uxj vius ifjf/k, xk¡oksa ds yksxksa ds fy, LFkkfu; O;kikj] okf.kT; vkSj cktkj xfrof/k;ksa ds dsanz ds :Ik esa dke djrh gSA

7- x;k ftys esa fofHkUu izdkj ds ujh; dasnzksa esa tula[;k ds forj.k %&

rkfydk 5 fofHkUu izdkj ds ujh; dasnzksa esa tula[;k ds forj.k vkSj tulakf[;dh; laxBu dks n’kkZrk gSA dqy uxjh; tula[;k dk lcls cM+k 81-84 Hkkx x;k 'kgj esa fuokl djrs gSA budh dqy tula[;k 4]75]987 gSA ;g ftys dk eq[; uxjh; dsanz ds :Ik esa gS] tks vkfFkZd] 'kS{kf.kd] lkaLÑfrd] LokLF; ,oa vU; uxjh; xfrfo/k;ksa dk dsanz gSA x;k ’kgj izeq[k vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa ds dkj.k vkl&ikl ds {ks=ksa ls fuokfl;ksa dks vkdf"kZr djrh gSA

blds foijhr dqy 1]00]429 yksx gS] tks v)Z&uxjh; {ks= esa jgrs gSA bu {ks=ks esa fVdkjh] 'ksj?kkVh vkSj cks/kx;k ’kkehy gSA ;g Js.kh mu uxjksa dk izfrfuf/kRo djrh gS ftudh tula[;k 10]000 ls 99]999 ds chp gksrh gSA ;s v)Z&uxjh; {ks= ’kgjh vkSj xzkeh.k fo’ks"krkvksa ds chp dk laØe.kh; fLFkfr esa gksrs gSaA xqjk: ftys esa ,d y?kq uxjh; vf/kokl ds :Ik esa LFkkfir gqvk gS] tgk¡j dh tula[;k 5]185 gSA 9]999 ls de tula[;k gksus ds dkj.k orZeku esa ;g xzkeh.k dsanz ;k NksVs ’kgj ds Js.kh esa vkrk gSA bl {ks= esa lhfer uxjhdj.k dh fo’ks"krk gksrh gS vkSj Ñf"k xfrfo/k;k¡ eq[; :i ls gksrh gSA

rkfydk 5 % x;k ds uxjh; tula[;k dk fofHkUu dsanzks esa forj.k ds vk/kkj ij oxhZdj.k ¼2011½

Øe- la-	tula[;k oxhZdj.k	dqy tula[;k	izfr'kr Hkkx	uxj ds uke
1	uxjh; dsanz ¼1]00]00 ls vf/kd tula[;k½	4]75]987	81-84	x;k 'kgj
2	v)Z& uxjh; dsanz ¼10]000&99]999½	1]00]429	17-27	'ksj?kkVh] Vsdkjh] Ckks/kx;k
3	xzkeh.k dsanz@NksVs 'kgj ¼9]999 ;k de tula[;k	5]185	0-89	xqjk:

Source: District Census Handbook Gaya, Part XII-A , page-45 and 1789

fp= 6 % x;k ds uxjh; tula[;k dk fofHkUu dsanzks esa forj.k ds vk/kkj ij oxhZdj.k ¼2011½

Source: District Census Handbook Gaya, Part XII-A, page-45 and 1789

8- Ukxjhdj.k dk izHkko %&

uxjhdj.k ds dbZ ldkjkRed izHkko gSA blus uxjokfl;ksa dks csgrj LokLF; lqfo/kk,¡] csgrj f’k{kk lqfo/kk,¡] jkstxkj ds volj vkfn iznku fd, gSA nwljh vksj blds dqN izfrdwy izHkko Hkh gSA ;g gekjs Ik;kZoj.k ds fy, laHkkfor [krjk cu x;k gSA uxjh; {ks=ks esa vfu;af=r tula[;k o`f) us i;kZoj.kh; ál dks tUe fn;k gS] TkSls fd eyhu cLrh;ksa esa o`f)] ty dh xq.koÙkk esa fxjkoV] vR;kf/kd ok;q iznw"k.k] /ofu iznw"k.k vkSj Bksl vif’k"V dh ek=k esa o`f) vkSj blds fuiVku esa mRiUu leL;k,¡A uxjhdj.k dk ,d vU; lcls egRoiw.kZ izHkko uxjh; {ks=ks esa daØhV vkSj dkyrkj ls fufeZr lajpuk,¡ rFkk oufLifr;ksa dh deh ls vcZu ghV vkbySaM ¼UHI½ dk fuekZ.k gksuk gSA uxjh; xehZ ml fLFkfr dks n’kkZrh gS ftlesa uxjh; {ks= vius vklikl pkjks vksj dh {ks=ks dh rqyuk esa dkQh xeZ gksrh gSA ;g rhoz uxjhdj.k dk lekuk dj jgs 'kgjksa esa ,d lekU; leL;k gS ¼vfouk’k ;kno etal, 2023½A

uxjhdj.k us x;k 'kgj ds Ik;kZoj.k dks dbZ rjg ls izHkkfor fd;k gSA 'kgj ds fujarj foLrkj ds dkj.k Ñf"k vkSj ou Hkwfe ?kV jgh gS] vkSj mitkÅ Hkweh rFkk QYxq unh ds fdukjs daØhV ds <+¡kps fodflr fd, tk jgs gSaA ok;q esa PM_2.5 dh lkanzrk dh ek=k ds vuqlkj x;k lcls iznwf"kr 'kgj cu x;k gS] vkSj ;gk¡ ikuh dh deh dh leL;k,¡ fo|eku jgrh gSA 'kgj esa foxr n’kdks esa eyhu cfLr;ksa dh la[;k vkSj Lye tula[;k esa Hkh o`f) gqvk gSA x;k 'kgj dh lM+dks ij Ck<+rs okguks dh la[;k ds dkj.k Hkkjh ;kr;kr dks laHkkyuk eqf’dy gks jgk gSA blds dkj.k lM+dks ij tke vkSj /ofu iznw"k.k dh leL;k gks jgh gSA 'kgj ds izeq[k unh Hkh blls vNwrk ugh gSA unh ds nksuks rVksa ij voS/k fuekZ.k] fcuk mipkj fd, lhost dks unh esa NksM+uk vkSj uxjhokfl;ksa }kjk Bksl vif’k"V dks unh esa Qssdus ls QYxq unh ds iznw"k.k dk dkj.k cu jgk gSA

uxjh; Ik;kZoj.k laca/kh leL;kvksa dks lexz n`f"Vdks.k ls ykxw djus dh vko’;drk gS rkfd egRoiw.kZ eqíksa dh igpku dh tk ldsA blesa uxj fuxeksa ds lg;ksx vkSj lkoZtfud Hkkxhnkjh dh vko’;drk gSA ysfdu c<+rh leL;kvksa] uxj ds deZpkfj;ksa dh ?kVrh dk;Z{kerk] foÙkh; deh ,d izeq[k leL;k gS ¼Lusgk Lo:i½A foÙkh; lgk;rk dh deh] cqfu;knh <k¡ps dh deh vkSj vif’k"V izca/ku ls lacaf/kr v{ke uhfr;k¡ tSls dbZ eq[; pqukSfr;ksa dk lkeuk fcgkj ds lHkh uxj fuxeks }kjk vkt Hkh dh tk jgh gS ¼Lusgk Lo:i etal, 2024½A

9- fu"d"kZ %&

x;k ftys dqy tula[;k 43]91]418 gS] ftlesa dqy 5]81]601 yksx uxjks esa jgrs gSaA x;k 'kgj iz[k.M esa ftys dk izeq[k uxjh; dsanz gS] tgk¡ dqy 6]46]956 tula[;k esa ls 73-6% ¼4]75]987½ uxjh; tula[;k gSA cks/kx;k] 'ksj?kkVh RkFkk Vsdkjh iz[k.Mks esa v)Z&uxjh; mifLFkfr gSA cks/kx;k iz[k.M esa dqy tula[;k dk 16-3% ¼38]439½ 'ksj?kkVh esa 26-2% ¼40]666½ vkSj Vsdkjh esa 8-2% ¼421]324½ yksx uxjks esa jgrs gSaA ,d vU; iz[kaM xqjk: esa 5]185 yksxksa dk uxjh; vf/kokl gSA blds foijhr csykxat] othjxat] dksap] xq:vk] Qrsgiqj] vkel] VudqIik tSls dbZ iz[k.Mksa esa xzkeh.k vf/kokl gSA dqy feykdj ftys esa uxjh; {ks=ksa esa dsoy 13-2% yksx fuokl djrs gSaA x;k 'kgj 1951 ls Js.kh& I dk 'kgj gS] tcfd vU; 'kgj 'ksj?kkVh] Vsdkjh RkFkk cks/kx;k 1961 rd Js.kh& V ds 'kgj FksaA ckn ds n’kdksa es bu uxjksa esa tula[;k esa o`f) dkj.k rhuksa 'kgj 2011 dh tutx.kuk ds vuqlkj Js.kh& III ds 'kgj gSaA

dqekj d- vkSj lsu ,- ¼2013½ us x;k esa lM+d ifjogu vkSj {ksf=; fodkl ds chp ds ldkjkRed laca/k dks crk;k gSA vPNs lM+d ifjogu okys {ks= esa fodkl dh mPp laHkkouk,¡ gksrh gSA blh izdkj fuEu LRkj ds ifjogu {ks= okys txgks esa fodkl dh laHkkouk,¡ de gksrh gSA mPp ifjogu {ks= vkSj mPp fodkl okys iz[k.M eq[;r% jk"Vªh; jktekxkZs vkSj jkT; jktekxksZ ds lkFk fLFkr gSaaA blh izdkj] fuEu lM+d ifjogu {ks= okys iz[k.M ;k rks fuEu ;k e/;e fodkl n’kkZrs gSa ;k os eq[;r% jk"Vªh; jktekxkZs vkSj jkT;ekxksZ ls nwj fLFkr gSaA 1951 esa x;k dh dqy tula[;k 11]78]093 Fkh] ftlesa 1]46]987 yksx ¼12-48%½ uxjksa esa jgrs FksaA vkus okys n’kdksa esa uxjh; tula[;k esa yxkrkj o`f) gqbZ] ysfdu dqy tula[;k ds vuqikr esa uxjh; fuokfl;ksa dk izfr’kr yxHkx ,d leku jgkA 1971 ls 1981 ds chp uxjh; tula[;k esa 40-25% dh lokZf/kd o`f) gqbZA ;g o`f) vkfFkZd fodkl] izokl vkSj x;k ds 'kgjh {ks=ksa esa c<+rs voljks ds dkj.k uxjhdj.k ds rhoz gksus dh vksj b’kkjk djrh gSA 2011 rd uxjh; tula[;k 5]81]601 gks x;kA blds ckotwn dqy tula[;k ds lkis{k uxjksa dh tula[;k dk izfr’kr Hkkx 13% ds vklikl jgk gSA bu 6 n'kdksa esa uxjh; tula[;k o`f) nj esa mrkj&p<+ko ns[kk x;k gSA ;s vk¡dM+s ladsr nsrs gS fd x;k ds uxjks esa xzkeh.k {ks=ksa ls izokl mruk ugh gqvk gS ftlls uxjh; tula[;k izfr’kr esa cM+h o`f) gks ldsA

10- lanHkZ lwfp %&

1. fV'kMsy] ,p- ¼1941½% n izkslsl vkWQ vcZukbts'ku] lkWd- ,Q- 20] i`"V- 311A

2. https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/43343/download/47022/10%20A-2%20Bihar.pdf Page no.1

3. Hkkjrh; tux.kuk ¼1961½- fMLVªhDV lasll gS.Mcqd] x;k] fcgkj] i`"B la-&15A

4. Hkkjrh; tux.kuk ¼1981½- fMLVªhDV lasll gS.Mcqd x;k ftyk- foyst ,aM Vkmuokbt izkbejh ,ClVªsDV- fljht 4& fcgkj] Hkkx Xlll-A vkSj B, i`"B la-& 16A

5. nÙkk] ih- ¼2006½% ,sClVªsDV fjtuy ,aM lc&fjtuy iksiwy'ku Mk;usfed ikWiwy'ku izkslsl bu vcZu ,fj;kl] ;wjksfi;u iksiwys’kuA

6. nÙkk] ih- ¼2007½% ÞvCkZukbts’ku bu bafM;kÞ] ;wjksfi;u ikWI;wys'ku dkWuQsjsal] bafM;u LVSfVdy bafLV~;wVA

7. Hkkjrh; tux.kuk] fcgkj ¼2011½- lasll gS.Mcqd] x;k- foyst ,aM Vkmu MkbjsDVªh- fljht&11] Hkkx Xll-A , i`"B la-& 45A

8. Hkkjrh; tux.kuk] fcgkj ¼2011½- lasll gS.Mcqd] x;k- foyst ,aM Vkmu MkbjsDVªh- fljht&11] Hkkx Xll-A , i`"B la-& 1789 A

9. liksVZ izksxzke Qksj fjQkeZ bu fcgkj ¼2011½- flVh MsoyiesaV Iyku&2930 x;k equfliy dkWjiksjs'ku- vcZu MsoyiesaV ,aM gkmlhax fMikVZesaV] fcgkj ljdkjA

10. dqekj ds- vkSj lsu ,- ¼2013½- bEiSDV vkWQ jksM VªkaliksVZ bu n nsoyiesaV vkWQ x;k fMLVªhDV- vkbZVhihvkbZ tuZy] ¼10½% 83&102A

11. lsBh] , ¼2016½- vCkZukbts'ku bu bafM;k % VsªaM~l ,aM izkWCye- baVjus'kuy tuZy bu ,Mokal lkbalsl 4¼2½A

12. Madhulika Agrawal, Noopur Agrawal uxjhdj.k dk i;kZoj.k ij çHkko. Int. J. Rev. and Res. Social Sci. 2019; 7(2): 392-394. Available on: https://ijrrssonline.in/AbstractView.aspx?PID=2019-7-2-17

13. uqnjr ijohu- NÙkhlx<+ esa tula[;k dh o`f) ,oa lajpuk. Int. J. Rev. and Res. Social Sci. 2019; 7(1): 207-210. Available on: https://ijrrssonline.in/AbstractView.aspx?PID=2019-7-1-38

14. Swarup, S. N. E. H. A., Verma, U. S. H. A., and Kumar, R. A. V. I. S. H. (2020). Implementation of new technologies in solid waste management of Patna: an appraisal of Patna municipal corporation. Poll Res, 39(4): 1122-1130.

15. Izdk'k] ih-] Lo:Ik] ,l- vkSj dqekj] vkj- ¼2022½- bEiSDV vkWQ vcZukbts’ku vkWu buokWjesaV % ohn Lis'ky jsQjsal Vw x;k] fcgkj- baVjus’kuy tuZy QkWj fjlpZ bu bathfu;fjax ,Iyhd'ku ,aM eSustesaV- ISSN: 2454-9150 Vol. 08, Issue-08% i`"B la[;k 115&121A

16. Yadav, A., Kumar, R., and Swarup, S. (2023). Remote Sensing Image-Based Analysis of the Urban Heat Island Effect in Relation to the Normalized Difference Vegetation Index (NDVI): A Case Study of Patna Municipal Corporation. Int. J. Res. Appl. Sci. Eng. Technol. (IJRASET), 11(1): 1143-1155.

17. Kumari, S., Sharma, A., and Swarup, S. (2023). Mitigation of immediate damages from tropical cyclones on the coastal forest ecosystem: A Case of Wildlife Sanctuaries. Journal of Wildlife and Biodiversity, 7(1): 1-12.

18. Swarup, S., Verma, U., and Kumar, R. (2024). Challenges in sustainable solid waste management in Patna: a case study of Patna Municipal Corporation. International Journal of Environment and Waste Management, 33(2): 133-145.

19. Swarup, S. Role of Urban Local Bodies in Urban Environment Management: Case Study of Waste Management of Patna.

Received on 24.10.2024 Revised on 20.11.2024

Accepted on 11.12.2024 Published on 18.12.2024

Available online on December 27, 2024

Int. J. Ad. Social Sciences. 2024; 12(4):243-253.

DOI: 10.52711/2454-2679.2024.00040

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. Creative Commons License.